مراتب عقل

تقسيم بندي فلسفه نزد ارسطو به دو شاخه فلسفه نظري و فلسفه عملي يکي از نخستين و در عين حال دقيق ترين تقسيم بندي ها درخصوص فلسفه است.
چنين تقسيم بندي مقدمه اي شد تا پيروان او در حوزه فلسفه اسلامي تقسيم بندي مشابهي درباره عقل و شاخه هاي آن کنند. عقل يکي از جواهر پنجگانه محسوب مي شود که مجرد از ماده بوده و تجرد آن هم برحسب ذات و هم به حسب عقل است. عقل از دو جنبه مورد برسي واقع مي شود:
1- عقل نظري يا قوه عالمه که مبدا دريافت است و از عالم بالا منفعل مي شود.
2- عقل عملي که مبدا فعل و منشا افعال گوناگون است.
لازم به ذکر است که عقل عملي متکي به عقل نظري است. براي بررسي دقيق تر اين تقسيم بندي به تعريف ابن سينا ازاين دو جنبه در کتاب شفا توجه مي کنيم که مي نويسد: "قوه نخستين نفس آدمي به نظر نسبت داده شده و عقل نظري خوانده مي شود و قوه دومين به عمل نسبت داده مي شود و عقل عملي نام دارد کار آن واجب و ممتنع و کار اين قبيح و جميل و مباح است.
"حال عقل نظري خود بر چهار قسم است: هيولاني ، ملکه ، بالفعل ، مستفاد.
هدف از چنين تقسيم بندي بدين منظور است که ابن سينا مي خواهد نشان دهد چگونه نفس ما به وسيله عقل نظري به مبادي علوم و درک معقولات نائل مي شود و براي اين منظور براي عقل نظري چهار مرتبه قائل مي شود.

عقل هيولاني

نخستين مرتبه از مراتب چهار گانه عقل نظري ، عقل هيولاني است. در اين مرتبه عقل قابليت پذيرش هر معقولي و در اصل معقولات نخستين را دارد. به عبارت ديگر عقل در اين مرتبه قابليت محض است. وجه تسميه به عقل هيولاني نيز چنين است که چون هيولاي نخستين که به ذات خود فاقد صورت است عقل نيز به هيولاي نخستين تشبيه شده است.

عقل بالملکه

در اين مرتبه خروج از قابليت صرف صورت گرفته و عقل با دريافت معقولات نخستين ، براي حصول معقولات ثانوي مهيا مي شود. براي مثال مي توان از استعداد امي براي نويسندگي در اين باره استفاده کرد. وجه تسميه اين مرتبه نيز چنين است که معقولات دوم در نفس ملکه شده است. نکته قابل توجه اين که اين مرتبه ، تمام مراحلي را که انسان درصدد فراگرفتن علوم است در برمي گيرد.

عقل بالفعل

در اين مرتبه عقل از معقولات نخستين کمک گرفته و معقولات ثانوي را که اکتسابي هستند حاصل مي کند و آن گاه اين معلومات در نفس انسان ذخيره مي شود. علت ناميدن اين مرحله به عقل بالفعل به اين دليل است که معقولات دوم بالفعل در آن موجودند و حاجتي به اکتساب مجدد آنها نيست.

عقل مستفاد

مرحله چهارم از مراتب چهارگانه عقل ، عقل مستفاد است. در اين مرتبه نفس آدمي از مرحله قوه به فعل عبور کرده و خود کمال و حصول معقولات ثانوي است و نفس آنها را بالفعل درمي يابد. وجه تسميه اين مرتبه نيز چنين است که نفس اين علوم را از طريق عقلي بيرون از نفس آدمي کسب مي کند که عقل فعال ناميده مي شود.

عقل فعال

سير تکاملي عقل از عقل هيولاني تا عقل مستفاد بر اثر فيض عقل فعال است.
قوه اي که خارج از هستي آدمي است و نفس آدمي را از مراحل چهار گانه عقل نظري گذرانده و از نقص به کمال هدايت مي کند. چنان که ابن سينا در نمط سوم چنين مي آورد: «الذي يخرج من الملکه الي الفعل التام و من الهيولاني ايضا الي الملکه فهو العقل الفعال».
پيرامون عقل فعال و جايگاه آن بحثهاي بسياري شده است. نخستين بار عقل فعال (active intellect) توسط ارسطو مطرح شد. ارسطو در کتاب درباره نفس چنين مي نويسد: "اين عقل چون ذاتا بالفعل است مفارق و فناناپذير و نامخلوط است ؛ زيرا فاعل همواره ارجمندتر از منفعل است... اما عقل چنين نيست که گاهي بينديشد و گاهي نينديشد. فقط وقتي مفارق شد، همان است که بالذات هست و تنها اين است که فناناپذير ازلي و ابدي است. مع ذلک ما به ياد نمي آوريم ، زيرا عقل فعال نامنفعل است اما عقل منفعل فسادپذير است و بدون عقل فعال هيچ چيز نمي انديشد".
اما از ديدگاه کاپلستن ، نظريه دقيق ارسطو درباره عقل فعال معلوم نيست. نوسباوم نيز عقل فعال را جنبه اي از عقل مي داند که انديشه را مي سازد. غيرجسماني مفارق يا جدايي پذير از جسم موجود زنده است.
به تعبيري مي توان گفت نسبت عقل فعال به معقولات همانند نسبت نور به مبصرات است ؛ يعني عقل فعال معقول را قابل ادراک شدن مي سازد. هرچند بعدها کساني همچون اسکندر افروديسي و ابن رشد عقل فعال را با خدا يکي گرفتند اما مسلما اين نگرش با ديدگاه ارسطو سازگار نخواهد بود.
اهميت عقل فعال که با تعبيري همچون عقل دهم يا واهب الصور نيز بيان مي شود نزد جهان شناسي ابن سينا آشکار مي شود. طرح جهان شناسي او مشتمل بر عقول عشره و نفوس فلکي است که در يک سلسله طولي از عقل اول که بر اثر فيض از واحد نشات گرفته شروع و به عقل دهم که علت وجودي نفوس بشري و واهب الصور است ختم مي شود. هرچند يقينا اين نظريه از ارسطو به عاريت گرفته شده اما بسط و گسترش آن را نزد فيلسوفان اسلامي بالاخص ابن سينا نمي توان ناديده گرفت.
حال به خلاصه آنچه در اين مقاله ذکر شده مي پردازيم:
1- هدف از تقسيم بندي مراتب چهارگانه عقل نظري بيان چگونگي حصول علوم و درک معقولات توسط نفس است.
2- عقل نظري در نزد حکمت مشائ در سير تکاملي از عقل هيولاني تا عقل مستفاد و به تعبيري از قوه محض به فعليت محض حرکت مي کند.
3- بررسي مراتب عقل نظري مستلزم توجه به بحث قوه و فعل است.
4- از طريق عقل فعال مراتب چهارگانه عقل نظري تحقق پيدا مي کند.

[ بازدید : 214 ] [ امتیاز : 3 ] [ نظر شما : ]