«سرمايه اجتماعي»، نوشته جان فيلد

پنجشنبه 28 آبان 1394
14:36
کاظمی

بررسي متون پژوهشي و نظري درباره سرمايه اجتماعي، روشن مي سازد که براي پژوهشگران اجتماعي رابطه اين مفهوم با ساير مفاهيم تا چه اندازه گسترده بوده و اين ارتباط را تا کجا مي توان پيش برد. عده اي در اين ميان رابطه سرمايه اجتماعي را با سلامت فردي، بهزيستي و ديگر شاخص هاي مربوط به حوزه فيزيک و زيست انساني مورد سنجش و اثبات قرار داده اند. مدتي است که توجه به اين مقوله در ايران نيز در دستور کار دانشگاهيان و اصحاب علوم اجتماعي قرار گرفته است. انتشار کتاب «سرمايه اجتماعي» نوشته جان فيلد که دکتر جلال متقي آن را ترجمه کرده است، بهانه اي شد تا با نظر به اين کتاب مفهوم سرمايه اجتماعي تشريح شود. نظريه پردازان و عالمان، مفاهيم را براي فکر کردن و عمل کردن برمي سازند و به خدمت مي گيرند؛ اما گاه اين مفاهيم هستند که بشر را به خدمت مي گمارند. بي شک وقتي براي نخستين بار«ليدا جي. هانيفان»، سرپرست وقت مدارس ويرجينياي غربي در امريکا، از اصطلاح سرمايه اجتماعي (social capital) استفاده کرد، تصور نمي کرد روزي فرارسد که اين اصطلاح به صورت فراگيري پژوهش هاي علوم اجتماعي را تحت تاثير قرار دهد تا جايي در ايران نيز دانشجويان پايان نامه ها درباره «سرمايه اجتماعي» بنويسند و مطالعات ميداني متعددي درباره اين مفهوم صورت گيرد و کتاب ها نوشته شود.

اگرچه مناقشات زيادي درباره مفهوم سرمايه اجتماعي وجود دارد؛ اما به طور کلي توافقي ضمني نيز در اين باره وجود دارد که نخستين بار استفاده از اين واژه به «نوشته هاي ليدا جي. هانيفانغ... به سال 1916ف بازمي گردد. او در توضيح اهميت مشارکت در تقويت حاصل کار مدرسه، مفهوم سرمايه اجتماعي را مطرح کرده غاستف.» (تاجبخش، 1384، ص534)

پس از هانيفان، « انديشه سرمايه اجتماعي تا چندين دهه ناپديد شد؛ ولي در دهه 1950، گروهي از جامعه شناسان شهري کانادايي، در دهه 1960 يک نظريه پرداز مبادله و در دهه 1970 اقتصادداني به نام لوري (1979) آن را دوباره احيا کردند.» (همان)

فرانسيس فوکوياما در کتاب «پايان نظم (سرمايه اجتماعي و حفظ آن)» مبناي استفاده از اصطلاح سرمايه اجتماعي را به دهه شصت ميلادي بازگرداند. به زعم او «اصطلاح سرمايه اجتماعي غ...ف نخستين بار در اثر کلاسيک جين جاکوب؛ مرگ و زندگي شهرهاي بزرگ امريکايي (1961) به کار رفته است که در آن، او توضيح داده بود که شبکه هاي اجتماعي فشرده در محدوده هاي قديمي و مختلط شهري، صورتي از سرمايه اجتماعي را تشکيل مي دهند و در ارتباط با حفظ نظافت، عدم وجود جرائم خياباني و ديگر تصميمات در مورد بهبود کيفيت زندگي، در مقايسه با عوامل نهادهاي رسمي مانند نيروي حفاظتي پليس و نيروهاي انتظامي، مسووليت بيشتري از خود نشان مي دهند. گلن لوري، اقتصاددان، نيز همچون ايوان لايت، جامعه شناس، اصطلاح سرمايه اجتماعي را دهه 70 براي توصيف مشکل اقتصاد درون شهري به کار برد.» (1379، ص 10)

البته مي توان کاربرد اين اصطلاح را به صورت انضمامي در آثار جامعه شناسان کلاسيک از جمله کارل مارکس (در تبديل طبقه درخود، به طبقه براي خود)، اميل دورکيم (در انواع خودکشي و بحث جامعه آنوميک)، جورج زيمل (در بحث دلزدگي در کلانشهر) و ماکس وبر(در تاثير اخلاق پروتستاني بر روحيه سرمايه داري) و... مي بينيم.

مساله اصلي در حوزه سرمايه اجتماعي نحوه استقرار افراد و گروه ها در شبکه هاي اجتماعي و کم و کيف درافتادن اين کنشگران اجتماعي با اين شبکه ها است. اين نکته اي است که جان فيلد، استاد دانشگاه استرلينگ در انگلستان، نيز در کتاب خود مورد تاکيد قرار داده است؛ البته با توجه به اين نکته که اين درگير شدن عاملان اجتماعي، هم جنبه هاي مثبت دارد و هم جنبه هاي منفي.

به عنوان مثال فيلد در فصل دوم از کتاب خود که «کشف قدرت شبکه ها» نام دارد سويه هاي مثبت قضيه را مطرح مي کند و نشان مي دهد که چطور مي توان از سرمايه هاي اجتماعي براي امور مختلف اجتماعي از جمله ايجاد توسعه و رفاه استفاده کرد. او در فصل سوم از کتاب خود که «قدم زدن در طرف تاريک» نام دارد سويه هاي منفي را مورد تاکيد قرار داده و عنوان مي کند که اساساً سرمايه اجتماعي به عنوان يک تيغ دولبه عمل مي کند و دقيقاً مي تواند مانع توسعه باشد. به اين صورت در واقع کنشگران از شبکه هاي اجتماعي به عنوان ابزاري براي رسيدن به مقاصد خود بهره مي برند و هيچ تضميني مبني بر سازنده و اخلاقي بودن اين مقاصد و اهداف وجود ندارد. آنچه فيلد در کتابش مورد تحليل و بررسي قرار مي دهد بيشتر يک توصيف دقيق و اجمالي از کارهايي است که انديشمندان پيشين درباره سرمايه اجتماعي به انجام رسانده اند. او همچنين در فصل هاي پاياني کتابش به مسائل نوين درباره سرمايه اجتماعي اشاره مي کند.

«سرمايه اجتماعي در دنياي (فرا)مدرن» و «سرمايه اجتماعي ابزاري براي سياستگذاري» فصل هايي هستند که فيلد تلاش کرده در آنها به زوايايي از مفهوم سرمايه اجتماعي بپردازد که در آراي نظريه پردازان اصلي از جمله کلمن، بورديو، پاتنام و... چندان مورد بحث قرار نگرفته است.

به عنوان نمونه بورديو چهار نوع سرمايه را شناسايي کرده است که اين اشکال سرمايه عبارتند از؛ سرمايه اقتصادي، سرمايه فرهنگي، سرمايه اجتماعي و سرمايه نمادين (تاجبخش،1384، ص 131) شکل اقتصادي سرمايه بلافاصله تبديل به پول مي شود. مانند دارايي هاي منقول و ثابت يک سازمان. سرمايه فرهنگي نوع ديگر سرمايه است که در يک سازمان وجود دارد، مانند تحصيلات عاليه اعضاي سازمان که اين نوع سرمايه نيز در برخي موارد و تحت شرايطي قابل تبديل به سرمايه اقتصادي است و سرانجام شکل ديگر سرمايه، سرمايه اجتماعي است که به ارتباطات و مشارکت اعضاي يک سازمان توجه دارد و مي تواند به عنوان ابزاري براي رسيدن به سرمايه هاي اقتصادي باشد.

بر اساس تعريف بورديو سرمايه اجتماعي مجموعه منابع واقعي يا مجازي اي است که به واسطه مزيت پايدار شبکه ها و روابط سازماني مستحکم و شناخت و آگاهي هاي متقابل، به افراد يا گروه ها تعلق مي گيرد. از نظر بورديو سرمايه اجتماعي عبارت است از مجموع منابع فيزيکي يا غيرفيزيکي در دسترس فرد يا گروهي که داراي شبکه نسبتاً بادوامي از ارتباطات نهادينه شده با آشنايي هاي دوجانبه و محترم هستند.(فيلد، ص 23)

به بيان ديگر، سرمايه اجتماعي براي بورديو آن بستر فرهنگي ناشي از ساخت اجتماعي است که در ارتباط مستقيم با عادات افراد و ميدان فرهنگي ناشي از کنش هاي اجتماعي سازمان يافته و صورت بندي مي شود.

در واقع اگر از سرمايه نمادين که مجموعه ساير سرمايه ها است، بگذريم، سرمايه اقتصادي شکل غالب سرمايه گذاري است و انواع ديگر سرمايه که شامل سرمايه فرهنگي و اجتماعي است، به عنوان ابزاري براي حصول سرمايه اقتصادي مفهوم پيدا مي کند. از نظر بورديو، سرمايه اجتماعي در سيستم هاي سرمايه داري، به عنوان ابزاري براي تقويت و تثبيت جايگاه اقتصادي افراد به شمار مي رود. در اين سيستم ها، سرمايه اقتصادي پايه است و سرمايه اجتماعي و فرهنگي ابزاري براي تحقق آن محسوب مي شود. بر اين اساس اگر سرمايه اجتماعي نتواند موجب رشد سرمايه اقتصادي شود، کاربردي نخواهد داشت.

اما برخلاف بورديو، جيمز کلمن، جامعه شناس امريکايي، براي تعريف سرمايه اجتماعي از نقش و کارکرد آن کمک گرفت و تعريفي کارکردي از سرمايه اجتماعي ارائه داد. بر اين اساس «سرمايه اجتماعي شيء واحدي نيست، بلکه انواع چيزهاي گوناگوني است که دو ويژگي مشترک دارند؛ همه آنها شامل جنبه اي از يک ساخت اجتماعي هستند و کنش هاي معين افرادي را که در درون ساختار هستند، تسهيل مي کنند. سرمايه اجتماعي مانند شکل هاي ديگر سرمايه است و دستيابي به هدف هاي معيني را که در نبودن آن دست يافتني نخواهد بود، امکان پذير مي سازد. سرمايه اجتماعي مانند سرمايه فيزيکي و انساني کاملاً تعويض پذير نيست؛ اما نسبت به فعاليت هاي به خصوصي تعويض پذير است. شکل معيني از سرمايه اجتماعي که در تسهيل کنش هاي معين ارزشمند است، ممکن است براي کنش هاي ديگر بي فايده يا حتي زيانمند باشد. سرمايه اجتماعي نه در افراد و نه در ابزار فيزيکي توليد قرار ندارد.» (کلمن، 1377، ص 462) کلمن با استفاده از مفهوم سرمايه اجتماعي سعي در شناخت نقش هنجارها در داخل خانواده يا شبکه هاي اجتماعي داشت تا از اين طريق بتواند موجب تقويت سرمايه هاي انساني شود. به همين دليل هم است که او سرمايه اجتماعي را شامل آن جنبه از ساخت اجتماعي مي داند که کنش هاي متقابل افراد را درون ساختار اجتماعي تسهيل مي کند. (همان، ص 467)

در کنار بورديو و کلمن، روبرت پاتنام، جامعه شناس ايتاليايي، از معدود افرادي است که تمامي نيروي خود را روي مفهوم سرمايه اجتماعي متمرکز کرده و پژوهش هاي بنياديني براي سنجش و کاربردهاي اين واژه به انجام رسانده است. تاکيد عمده وي بر نحوه تاثير سرمايه اجتماعي بر رژيم هاي سياسي و نهادهاي دموکراتيک مختلف استوار است. پاتنام سرمايه اجتماعي را مجموعه اي از مفاهيم، مانند اعتماد، هنجارها و شبکه ها مي داند که موجب ايجاد ارتباط و مشارکت بهينه اعضاي يک اجتماع شده و در نهايت منافع متقابل آنان را تأمين خواهد کرد. از نظر وي، اعتماد و ارتباط متقابل اعضا در شبکه، به عنوان منابعي هستند که در کنش هاي اعضاي جامعه موجود است. پاتنام سرمايه اجتماعي را به عنوان وسيله اي براي رسيدن به توسعه سياسي و اجتماعي در سيستم هاي سياسي مي داند. (پاتنام،1380؛ 296)

به زعم او سرمايه اجتماعي، وجوه گوناگون سازمان اجتماعي، نظير اعتماد، هنجار و شبکه ها را شامل مي شود که با تسهيل اقدامات از طريق آنها، کارايي جامعه بهبود مي يابد. (همان؛ 285)

فرانسيس فوکوياما نيز همچون پاتنام در تعريف اين مفهوم از وجود هنجارها و ارزش ها سخن مي گويد. البته او هنجارها و ارزش هاي غيررسمي در يک گروه را مدنظر دارد و بر اين اساس مي گويد؛ «سرمايه اجتماعي را به سادگي مي توان به عنوان وجود مجموعه معيني از هنجارها يا ارزش هاي غيررسمي تعريف کرد که اعضاي گروهي که همکاري و تعاون ميانشان مجاز است، در آن سهيم هستند، مشارکت در ارزش ها و هنجارها به خودي خود باعث توليد سرمايه اجتماعي نمي شود، چرا که اين ارزش ها ممکن است ارزش هاي منفي باشد.» (فوکوياما، 1379، ص 10 و 11)

فوکوياما اعتقاد دارد که در ارتباط با سرمايه اجتماعي بايد دو نکته را روشن کرد؛ اول اينکه سرمايه اجتماعي، زيرمجموعه سرمايه انساني نيست؛ چرا که اين سرمايه متعلق به گروه هاست و نه افراد و در واقع هنجارهايي که شالوده سرمايه اجتماعي را تشکيل مي دهند، در صورتي معني دارد که بيش از يک فرد در آن سهيم باشد. و دوم اينکه سرمايه اجتماعي با توجه به علم سياست و علم اقتصاد لزوماً چيز خوبي نيست. در اين علوم، همکاري و همياري براي تمام فعاليت هاي اجتماعي خواه خوب يا بد، ضروري است. (همان، ص 13) مولف کتاب«سرمايه اجتماعي» به خوبي توانسته در بحث مجمل مقدمه کتاب با عنوان«سرمايه اجتماعي چيست و چرا مهم است؟» مدخلي مناسب به اين بحث را فراهم آورد. فيلد همچنين در فصل نخست کتابش که «از استعاره به مفهوم» نام دارد، تعاريفي را که ذکر شد مطرح کرده و هر يک از اين تعاريف را در راستاي فهم کلي از مفهوم سرمايه اجتماعي به بحث مي گذارد.

اين کتاب بر خلاف انتظار 252 صفحه داشته و اين نشان مي دهد که فيلد به خوبي توانسته مباحث ضروري براي فهم اصطلاح سرمايه اجتماعي را به اجمال تشريح کند. شايد به همين دليل باشد که جان اسکات، استاد دانشگاه اسکس، در معرفي اين کتاب مي گويد؛ کتاب جان فيلد، گل سرسبدي در رشته خود خواهد شد. اين کتاب در عين عرضه کردن رهيافتي برتر، رهيافتي بحث انگيز و قابل حصول در زمينه سرمايه اجتماعي ارائه مي کند. موضوع کتاب در قالب بحث هاي نظري گسترده در علوم اجتماعي ارائه شده و در طول کتاب با مثال هاي اطلاعاتي و مرتبط به نمايش درآمده است. (پشت جلد)

کتاب فيلد را دکتر جلال متقي، استاد دانشگاه در رشته اقتصاد، ترجمه کرده و مؤسسه عالي پژوهش تامين اجتماعي آن را در شمارگان هزار نسخه و با قيمت 2500 تومان روانه بازار نشر کرده است تا مخاطبان علوم اجتماعي به منبع مهمي در حوزه سرمايه اجتماعي دسترسي يابند. البته کمي پيش از اين نيز پژوهشکده مطالعات راهبردي کتابي را در اين حوزه با عنوان «سرمايه اجتماعي و نظريه اجتماعي» منتشر کرد که نويسنده کتاب مذکور، بن فاين و مترجم آن محمدکمال سروريان است.


منابع؛
1- پاتنام، روبرت، 1380، «دموکراسي و سنت هاي مدني»، ترجمه محمد تقي دلفروز، نشر روزنامه سلام.

2- تاجبخش، کيان، 1384، «سرمايه اجتماعي، اعتماد، دموکراسي و توسعه»، نشر شيرازه.

3- چلبي، مسعود، 1375، «جامعه شناسي نظم»، نشر ني.

4- غفاري، غلامرضا، 1383، «اعتماد اجتماعي در ايران»، نشر طرح هاي ملي.

5- فوکوياما، فرانسيس، 1379، «پايان نظم، سرمايه اجتماعي و حفظ آن»، ترجمه غلامعباس توسلي، نشر جامعه ايرانيان.

6- کلمن، جيمز، 1377، «بنيادهاي نظريه اجتماعي»، ترجمه منوچهر صبوري، نشر ني.

[ بازدید : 154 ] [ امتیاز : 3 ] [ نظر شما :
]
نام :
ایمیل :
آدرس وب سایت :
متن :
:) :( ;) :D ;)) :X :? :P :* =(( :O @};- :B /:) =D> :S
کد امنیتی : ریست تصویر
علوم اجتماعی
تمامی حقوق این وب سایت متعلق به Sociology.avablog.ir است. || طراح قالب avazak.ir
ساخت وبلاگ تالار مشاور گروپ لیزر فوتونا بلیط هواپیما تهران بندرعباس اسپیس تجهیزات عقد و عروسی تعمیر کاتالیزور تعمیرات تخصصی آیفون درمان قطعی خروپف اسپیس فریم اجاره اسپیس گلچین کلاه کاسکت تجهیزات نمازخانه مجله مثبت زندگی سبد پلاستیکی خرید وسایل شهربازی تولید کننده دیگ بخار تجهیزات آشپزخانه صنعتی پارچه برزنت مجله زندگی بهتر تعمیر ماشین شارژی نوار خطر خرید نایلون حبابدار نایلون حبابدار خرید استند فلزی خرید نظم دهنده لباس خرید بک لینک خرید آنتی ویروس
بستن تبلیغات [X]